Neuropsychologia kliniczna to subdyscyplina psychologii klinicznej, która rozwija się na pograniczu neuronauk (m.in. takich jak: neurologia, psychofizjologia, neurobiologia poznawcza, nerofizjologia).1 Jako nauka bada relacje zachodzące między stanem mózgu a przebiegiem złożonych procesów psychicznych. Stara się wyjaśnić wzajemne zależności zachodzące między strukturą i funkcją mózgu a psychiką. W praktyce oznacza to, iż jest dziedziną zajmującą się związkiem pomiędzy funkcjonowaniem mózgu a zachowaniem człowieka. Odpowiada na pytanie: czy i w jaki sposób na podstawie danych behawioralnych można wnioskować o stanie mózgu (czyli jak zmiany neuronalne odzwierciedlają się w zmianach zachowania człowieka).2
Wyodrębnianie się neuropsychologii klinicznej jako samodzielnej dyscypliny badań było procesem długotrwałym, który w początkowych etapach rozwoju ściśle wiązał się z neurologią kliniczną. To powiązanie z neurologią na dosyć długi okres wyznaczyło granice obszaru badawczego neuropsychologii klinicznej, skoncentrowanej na opisie wybiórczych zaburzeń w przypadkach ogniskowych uszkodzeń mózgu. Erę diagnozy lokalizacyjnej zakończył postęp w technologii nieinwazyjnych badań mózgu, który zmodyfikował wiedzę o związku między mózgiem a psychiką. Te przełomowe zmiany technologiczne zapoczątkowane w latach 70-tych XX wieku umożliwiające neuroobrazowanie struktur mózgowia otworzyły drogę do weryfikacji starych i formułowania zupełnie nowych poglądów i koncepcji neuropsychologicznych opartych na dowodach naukowych.3
Współczesna neuropsychologia z całym dorobkiem metodologiczno-diagnostycznym ma obecnie zdecydowanie bardziej niż dawniej interdyscyplinarny charakter (rys1).4
Rozszerzył się bowiem znacznie zakres zagadnień objętych diagnozą neuropsychologiczną w stosunku do tradycyjnego opisu behawioralnych konsekwencji tzw. ogniskowych uszkodzeń mózgu. Obecnie do obszaru diagnostyki neuropsychologicznej zalicza się również przypadki rozsianych uszkodzeń mózgu, ocenę stanu funkcjonowania mózgowia u osób z psychozami, ocenę mózgowych dysfunkcji w ontogenezie, dziedzinę neuropsychologii sądowej, problemy stanu pacjentów m.in. ze schorzeniami somatycznymi i uzależnieniami.5Istotą neuropsychologii „dziś” jest opis dysfunkcji poznawczych i zachowania w kategoriach ich podłoża neurobiologicznego oraz zmiennych pozamózgowych.6 Interpretacja wyników badań neuropsychologicznych stanowi punkt wyjścia do stworzenia programu rehabilitacji funkcji poznawczych dla pacjenta i do podjęcia pracy psychoedukacyjnej z jego bliskimi lub opiekunami. Uświadomienie osobom zajmującym się ludźmi doświadczającymi zaburzeń poznawczych, emocjonalnych czy osobowościowych na skutek różnych dysfunkcji mózgu, w jaki sposób przebiega choroba, jaki jest aktualny stan badanego stanowi jeden z niezbędnych elementów w procesie leczenia i rehabilitacji tychże osób. Pozwala bowiem zrozumieć niektóre zachowania chorego, przybliżyć jego sposób pojmowania świata oraz umożliwia przekazanie wiedzy na temat adekwatnego reagowania w określonych okolicznościach. Oprócz tego wyniki badań neuropsychologicznych mogą być jednym ze sposobów oceny skuteczności leczenia. Ponadto stanowią niejednokrotnie jedną z podstaw orzekania o częściowej lub całkowitej niezdolności chorego do pracy zawodowej. Jest pomocne a czasami wręcz niezbędne w różnicowaniu chorób (zwłaszcza neurodegeneracyjnych tj. np. otępienia) o podobnym obrazie zaburzeń poznawczych i neuropsychiatrycznych.7
Rysunek 1. Obszar badawczy neuropsychologii klinicznej z uwzględnieniem powiązań z innymi, pokrewnymi dziedzinami – schemat
Celem każdego badania neuropsychologicznego jest szeroko rozumiana diagnoza, planowanie dalszego postępowania z pacjentem oraz ocena skuteczności takich działań. Na jego podstawie psycholog/neuropsycholog dokonuje oceny poszczególnych funkcji poznawczych (pamięci, procesu uczenia się, aspektów językowych, zdolności wzrokowo-przestrzennych, myślenia, uwagi, praksji i tzw. funkcji wykonawczych) i uzyskuje w ten sposób profil powyższych deficytów. Uwzględnia się tu również stan emocjonalny pacjenta i jego cechy osobowościowe, motywacje. Jest to wysokospecjalistyczne badanie dodatkowe, które przeprowadza się z reguły, gdy wyniki innych badań nie przyniosły oczekiwanych rezultatów a w diagnostyce przesiewowej zaburzenia poznawcze są nieuchwytne. 8
Wyróżniamy cztery rodzaje diagnozy neuropsychologicznej:
- nozologiczną – jej celem jest ułatwienie lekarzowi rozpoznania bądź wykluczenia
konkretnej choroby czyli weryfikacja wstępnego rozpoznania;
- lokalizacyjną – na podstawie której dokonuje się przypuszczalnej lokalizacji
uszkodzenia mózgu w oparciu o specyfikę problemów poznawczych;
- funkcjonalną- która polega na ocenie funkcji psychicznych i zachowań człowieka,
określeniu które z nich pozostają w granicach normy, a które wykazują od niej istotne odchylenia, przedstawieniu ich jakościowej i/lub ilościowej charakterystyki oraz wyjaśnieniu ich mechanizmów psychologicznych;
- ekologiczną – jej celem jest rozpoznanie zaburzeń, które mają wpływ na życie
codzienne pacjenta. Diagnosta zwraca w tego typu diagnozie uwagę nie tylko na dane psychometryczne, ale przede wszystkim koncentruje się na obserwacji badanego (w tym poza gabinetem), zbiera informacje o funkcjonowaniu pacjenta od osób z jego najbliższego otoczenia. Określa przewidywany zakres działań pacjenta oraz jego możliwe sposoby radzenia sobie w zmienionej przez chorobę rzeczywistości.
W zależności od potrzeby i możliwości stosuje się podejście psychometryczne, kliniczno-eksperymentalne lub mieszane.9
Podsumowując dotychczasowe rozważania na temat roli neuropsychologii i neuropsychologa w kontekście niesienia pomocy pacjentom badanie neuropsychologiczne przeprowadza się najczęściej:
– gdy zlecił takie badanie lekarz (głównie psychiatra, neurolog, geriatra, neurochirurg, ale mogą to być również inni specjalista tj. endokrynolog, kardiolog, pulmonolog, onkolog i in.);
– gdy zasugerował taką potrzebę pacjentowi psychoterapeuta;
– na prośbę pacjenta, gdy ma on trudności w codziennym funkcjonowaniu, a przyczyna tego problemu nie została zdiagnozowana przez innych specjalistów;
– na prośbę rodziny pacjenta, jeśli badany wyrazi zgodę na takie badanie i istnieją wskazania do przeprowadzenia diagnostyki neuropsychologicznej;
– po przebyciu urazów mózgu, chorób mózgu, operacji mózgu, po których konieczna jest rehabilitacja pacjenta w celu określenia profilu zaburzeń neuropsychologicznych;
– kontrolnie, jeśli pacjent miał już przeprowadzone takie badanie w przeszłości i są wskazania do jego ponownego wykonania;
– na zlecenie sądu;
– na potrzeby badań naukowych.
Na badanie neuropsychologiczne koniecznie powinno się przynieść ze sobą, do wglądu, dokumentację medyczną (m.in. wypisy ze szpitali, opisy badań neuroobrazowych (np. TK, RM, PET, SPECT, fMRI), opisy innych badań np. EEG, kserokopie historii dotychczasowego leczenia z przychodni specjalistycznych, opinie psychologiczne (jeśli pacjent takie posiada).
mgr Ewa Wachowska
1 Pąchalska M., Kaczmarek B.L.J., Kropotov J.D. (2014), Neuropsychologia kliniczna. Od teorii do praktyki, Warszawa PWN, s. 2
2 Barczak A., Badanie neuropsychologiczne w diagnostyce otępień, Medycyna po Dyplomie, s. 12
3 Herzyk A.(2012) Wprowadzenie do neuropsychologii klinicznej, W-wa, Scholar, s. 35-36
4 Jodzio K. (2011) Diagnostyka neuropsychologiczna w praktyce klinicznej, W-wa, Difin S.A., s. 19-53
5 Borkowska A., Szepiatowska E.M. red. (2000), Diagnoza neuropsychologiczna. Metodologia i metodyka., Lublin, Wydawnictwo UMCS,
s. 24
6 Barczak A., Badanie neuropsychologiczne w diagnostyce otępień, Medycyna po Dyplomie, s. 12
7 Sitek E. , Sołtan W., Sławek J. (2011), Rola neuropsychologa w diagnostyce i leczeniu choroby Huntingtona, Postępy Psychiatrii i Neurologii
20(1), s. 23-31
8 Barczak A., Badanie neuropsychologiczne w diagnostyce otępień, Medycyna po Dyplomie, s. 12
9 Jodzio K. (2011) Diagnostyka neuropsychologiczna w praktyce klinicznej, W-wa, Difin S.A., s. 19-53
